Sztuka Susanne Pittroff w przestrzeni publicznej. Pluralistyczna semiosfera połączeń.
Translation: Konrad Miller / litera / Übersetzungsbüro / Biuro tłumaczeń
Dzieła Susanny Pitroff znajdziemy przed triumfalnymi pomnikami, w dawnych elektrowniach, na przedszkolnych placach, socjalnych projektach mieszkaniowych, wypucowanych inwestycjach deweloperskich i w miejskich centrach kultury. W tych (pół)publicznych przestrzeniach artystka wizualna poddaje subtelnej krytyce systemy znaków społecznych, jak również ich zawartość reprezentacyjną.
Dlatego też tytuł jej najwcześniejszej publicznej pracy In den Zeichen [„Wewnątrz znaków”] należy odczytywać programowo. Na kamiennym bruku przed Bramą Zwycięstwa w Monachium odmalowany został kontur znajdującej się na niej kwadrygi z personifikacją Bawarii. W dniu 15 maja 1988 r. o godz. 11:50 cień rzucany przez kwadrygę wpisał się dokładnie w jej kontur. W momencie, kiedy obraz dumnie wyprostowanej Bawarii odwzorowany zostaje na ziemi, dokonuje się połączenie elementu efemerycznego z monumentalnym. Praca artystki zadaje pytanie, jaką historię opowiada publiczna przestrzeń miejska. Państwowo-ideologiczny triumf zestawiony zostaje bowiem z ponurym cieniem narodowych zmagań o władzę. Odbiorca zmotywowany jest nie tylko do spoglądania z góry, ale i do postrzegania historii z innej perspektywy.
Wezwanie do zajmowania nowych pozycji jest podstawowym tematem instalacji Setting eins bis drei [Ustawienie od jednego do trzech], która została wystawiona w 2019 r. w dawnej hali turbin nad jeziorem Stienitz koło Berlina. W miejscu, gdzie pierwotnie produkowano prąd, a w czasach NRD filmy, znajduje się obecnie centrum kultury. Pomieszczenia udostępniane są publiczności w ograniczonym zakresie, najczęściej służą elitarnym wydarzeniom kulturalnym. Na taką sytuację wyjściową dzieło sztuki reaguje konceptualnie. Lampy błyskowe na statywach fotograficznych skierowane są na siebie i zapalają się jednocześnie lub po kolei, ale bez robienia zdjęć. Z jednej strony, oddaje to dosłowne znaczenie „setting” jako scenerii, która przyciąga uwagę. Z drugiej strony, odnosi się do lokalizacji przedstawianego wydarzenia[1]. Za pomocą błysku fleszy Pittroff porusza kwestię, na kim lub na czym skupia się uwaga opinii publicznej. Jednocześnie zastanawia się nad wspólnotową funkcją sztuki, która rozładowuje i ładuje się w systemie niekiedy autoreferencyjnym.
Również w pracy Sweet promise artystka zajmuje się ambiwalencją sfery publicznej. W szybie wentylacyjnym na powierzchni ulicy umocowała dwa świecące białe stożki wykonane z cukru, które zwisają na różnych wysokościach nad ciemną czeluścią. Instalacja, która w 2018 r. udostępniona była wybranym zwiedzającym tylko przez kilka godzin, znajdowała się w monachijskiej kanalizacji; czyli w finansowanej przez gminę przestrzeni, która wprawdzie jest elementarna dla funkcjonowania życia społecznego, jednakże rzadko postrzegana jako publiczna. Otoczenie kontrastuje z wyborem koloru i materiału stożków; tak samo różne są ich społeczne konotacje. O ile cukier jako pokarm kojarzy się z przyjemnością, o tyle ścieki, mimo swojej funkcji oczyszczającej, wywołują raczej uczucie obrzydzenia. W ten sposób instalacja zwraca uwagę nie tylko na wykorzystywanie przestrzeni publicznej przez mieszkańców miasta, ale także na wyobrażenia o rzekomej (nie)czystości.
Podobnie w sposób dialektyczny artykułowana jest rzeźba Wünsch dir was [Pomyśl życzenie] z 2006 r. Betonowa kula została przedzielona na półokrągłe połówki, które leżą w niewielkiej odległości od siebie na placu zabaw w przedszkolu w Monachium. Jedną z przeciętych powierzchni pokrywa szklane lustro z niebieskim kółkiem, które wymiarami dokładnie pasuje do lustrzanego kółka, umieszczonego na drugiej powierzchni, pomalowanej na różowo. Zestawienie silnie zakodowanych kolorów różowego i niebieskiego może być interpretowane jako krytyczny komentarz do binarnej klasyfikacji płci. W lustrzanym odbiciu doświadczenie autorefleksji łączy się z projekcją innych, gdy dzieci widzą siebie i swoje otoczenie. Cechy tożsamości, takie jak seksualność i pochodzenie, które w zależności od perspektywy mogą reprezentować jedno i drugie jednocześnie, kształtują się rozmaicie. W wielowymiarowej rzeźbie formułuje się pragnienie jedności w różnorodności, które przekazywane jest dzieciom w okresie dorastania.
Green Room z 2000 r. również dąży do otwartej sytuacji komunikacyjnej. Asumpt do stworzenia projektu sztuki partycypacyjnej dała nowa inwestycja w Hasenbergl (dzielnica Monachium), która bez uprzedniej konsultacji zablokowała mieszkańcom sąsiedniego budynku dostęp do wspólnego ogrodu. Pittroff zebrała nazwiska poszkodowanych, wydrukowała na białych poduszkach i wystawiła w pobliskim centrum kulturalnym, do którego przedłużono znajdujące się obok przejście dla pieszych. W ruchu drogowym białe pasy są wyraźnym znakiem do zatrzymania się; w kontekście sztuki tworzą przejście ku wspólnej refleksji. Publiczne wystawienie spersonalizowanych przedmiotów, powszechnie postrzeganych jako prywatne, zapytuje o poczucie przynależności i wsłuchuje się w głos mieszkańców, którzy po zakończeniu wystawy mogli odebrać poduszkę ze swoim nazwiskiem. Akcję można interpretować jako zachętę do zawłaszczania przestrzeni publicznej oraz jako sprzeciw wobec narastającej anonimowości w neoliberalnie zorganizowanym budownictwie mieszkaniowym.
Praca Concrete Voyage w dobitny sposób pokazuje, jak sztuka może stać się „aktorem” w sferze publicznej pomimo ograniczeń ekonomicznych i urbanistycznych[2]. Platforma z czerwonego betonu, pokryta żywicą epoksydową, wznosi się ukośnie nad zbiornikiem wodnym Jagdfeldsee w miejscowości Haar. Jego formalna estetyka reaguje na otaczającą zabudowę: czerwień ścian domów i wszechobecny beton. Wielkość płyty ma 45 m², czyli dokładnie tyle, co standardowe mieszkanie jednopokojowe w sąsiadującym osiedlu Jagdfeld. Szczególnie w obliczu ograniczonej przestrzeni mieszkaniowej, miejsca spotkań publicznych są istotne dla współżycia społecznego. Choć „czerwona płyta” początkowo spotkała się z ostrą krytyką niektórych mieszkańców, od czasu jej otwarcia w 2009 r. stała się trampoliną dla spotkań międzyludzkich – zarówno w sensie dosłownym, jak i metaforycznym. Użytkownicy spotykają się tam, odpoczywają lub podążają za falującym wzorem na platformie jak za szlakiem. Rodzą się wtedy pytania: dokąd zmierza ta podróż? Czym kierują się ludzie?
Czasem trzeba sięgnąć po środki artystyczne, aby się do siebie zbliżyć, o czym świadczy najnowsze dzieło Pittroff. W 2021 r. w nowej filharmonii monachijskiej Isara na wystawie Tuchfühlung. Stay in Touch prezentowane są obiekty i dokumenty z projektu mailartowego między Polską a Niemcami o tej samej nazwie. Na potrzeby tego projektu Pittroff wysłała prześcieradło do 19 artystów mieszkających w Polsce z prośbą o odesłanie go po indywidualnym użyciu. Projekt transgraniczny powstał na skutek kryzysu covidowego, podczas którego zamknięcie granic i ograniczenie kontaktów doprowadziło do powstania niespotykanej dotąd alienacji. Współpracujący artyści weszli w duchowy i fizyczny kontakt z tkaniną, włączając ją na różne sposoby w czynności codziennego życia, owijając się nią, przetwarzając ją środkami artystycznymi lub wystawiając na działanie wody i ognia. Tkanina wysłana pocztą symbolizuje tęsknotę za bliskością w tym ograniczającym kontakty czasie. Widać na niej ślady odległej przestrzennie, a jednak intymnej więzi. Wystawa w sali prób filharmonii Isara, która zazwyczaj jest zamknięta dla publiczności jako poligon doświadczalny dla nowych wykonań koncertowych, uwypukla również eksperymentalny charakter tej wymiany, odbywającej się początkowo w prywatnym gronie. Właśnie w tym miejscu tkaniny zapraszają zwiedzających do kontaktu z różnymi wymiarami życia, z innymi zwiedzającymi i z samymi sobą.
Podsumowując, cechą charakterystyczną prac Susanne Pittroff jako topograficznych i socjologicznych przekształceń jest poszukiwanie wspólnych punktów orientacyjnych. Do społecznie nakreślonych linii podziału artystka nie podchodzi w sposób dydaktyczny, lecz konceptualny. Dzięki zastosowaniu nietypowych dla przestrzeni publicznej materiałów pojawiają się doświadczenia haptyczne, które kwestionują utrwalone konwencjami, społeczne konteksty znaczeniowe i użytkowe. Odbiorcy cały czas są zachęcani do przyjmowania różnych perspektyw. Dzieła sztuki promują zatem pluralistyczne sfery publiczne[3], nie reprodukując przy tym ustalonych norm jako pustych sygnifikantów. W ten sposób dzieła sztuki Pittroff tworzą „semiosferę” połączenia[4].
Mareike Schwarz, 2021
[1] T. Forrer, Schauplatz / Theatrum. Heterotopien des Wissens, w: H. Lethen, A. Koschorke, L. Jäger, Auf die Wirklichkeit zeigen. Zum Problem der Evidenz in den Kulturwissenschaften, Frankfurt n. M. 2015, s. 335.
[2] B. Latour, Eine neue Soziologie für eine neue Gesellschaft, Frankfurt n. M. 2010.
[3] Sfery publiczne to refleksyjna alternatywa dla mono-identycznej interpretacji pojęcia sfery publicznej. Por.: A. Lüter, Die Kommentarlage: Profilbildung und Polyphonie in medienöffentlichen Diskursen, Wiesbaden 2008, S. 43f.
[4] J. M. Lotman, Über die Semiosphäre, w: „Zeitschrift für Semiotik“, Nr 12, 2009, s. 287-305.